Θετική ψυχολογία, αυτοβελτίωση και λοιπά δαιμόνια.

Ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε σήμερα ξεκίνησε να υπάρχει με την βιομηχανική επανάσταση, κάπου στα τέλη του 18ου αιώνα. Η βιομηχανία και το εμπόριο αναπτύσσεται, η αστική τάξη παίρνει τα κλειδιά της εξουσίας από τους βασιλιάδες και τους αριστοκράτες οδηγώντας τον πρώιμο καπιταλισμό με τον οποίο εισερχόμαστε χεράκι χεράκι στη νεωτερικότητα.

Μετά από αυτή την πολύ mini, μίας παραγράφου, ιστορική αναδρομή, φτάνουμε στη δεκαετία του ’80. Ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος είναι πολύ πίσω μας, ο καπιταλισμός που έχει ήδη εξελιχθεί έχει δημιουργήσει το American dream του πλαστικού χρήματος και της υπόσχεσης μιας ελευθερίας που μόνο αυτός μπορεί να δώσει, δυσκολεύεται να πραγματοποιήσει αυτό το ύψιστο ιδανικό του. Το πλαστικό χρήμα μειώνεται, τα μεροκάματα πέφτουν και η μεσαία τάξη που υπήρξε η κορωνίδα του φιλελεύθερου συστήματος αρχίζει από τη μια να συμπιέζεται και από την άλλη να χάνει όχι απλά την ελπίδα της κοινωνικής κινητικότητας, αλλά να ζει πλέον έστω και αχνά ακόμη το φόβο του να χάσει και όσα έχει κατακτήσει.

Κάπου εκεί ο καπιταλισμός ανακαλύπτει έναν ψυχολόγο, τον Martin Seligman. O Seligman ισχυρίζεται λίγο πολύ το ίδιο με τον Paulo Coelho, ότι αρκεί να θέλεις κάτι πολύ προκειμένου να το καταφέρεις. Πίστεψε το, θέλησε το και θα το λάβεις. Από το σύμπαν. Αυτό ήταν βούτυρο στο ψωμί ενός συστήματος το οποίο αφού πρώτα είχε αποτύχει να εκπληρώσει την υπόσχεση του, έψαχνε έναν υπαίτιο και αυτός θα έπρεπε να είσαι υποχρεωτικά εσύ. Εσύ ευθύνεσαι για την κατάσταση σου, εσύ ευθύνεσαι που δεν έχεις χρήματα, που θα εργάζεσαι με ελαστικές σχέσεις εργασίας και επισφάλεια, που δεν υα μπορείς να πληρώσεις ενοίκιο, προσπάθησε περισσότερο. Ζήτησε το με περισσότερη θέληση από το σύμπαν. Δεν άργησε λοιπόν η θετική ψυχολογία να εναγκαλιστεί με μεγάλα οικονομικά συμφέροντα που είδαν σύντομα την χρησιμότητα της και να κάνει «έρευνες» για τους τρόπους με τους οποίους μπορούν οι κοινωνίες να είναι χαρούμενες και ευτυχισμένες, ο Seligman να γίνει φίρμα και η θετική ψυχολογία να επιβληθεί με πανεπιστημιακές έδρες παρότι σύσσωμη η επιστημονική κοινότητα ισχυρίζεται ότι πρόκειται για ψευδοεπιστήμη.

Το αφήγημα είχε στηθεί και είχε αποκτήσει «επιστημονική» εγκυρότητα. Για τη δυστυχία του κόσμου δεν ευθύνονται η κοινωνική και οικονομική ανισότητα οι οποίες συντηρούνται ώστε να πλουτίζουν αποκλειστικά ελάχιστοι αλλά φταις εσύ που δεν μπορείς ούτε να είσαι χαρούμενος ούτε φυσικά να πλουτίσεις. Ο άκρατος ατομικισμός σε όλο του το διαστρεβλωμένο μεγαλείο. Οι Kelley και Evans, gurus της εν λόγω «επιστήμης» γράφουν σε ένα paper[1] τους:

Τεράστιος κόπος εξακολουθεί να δαπανάται για τη μείωση της εισοδηματικής ανισότητας. Επικρατεί ένα κλίμα προθυμίας να θυσιαστεί η οικονομική πρόοδος για να καταπολεμηθεί η ανισότητα. Τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι αυτές οι προσπάθειες είναι κατά κύριο λόγο άστοχες: Είναι άστοχες διότι, στον υπαρκτό κόσμο, η κοινωνική εισοδηματική ανισότητα δεν μειώνει, σε γενικές γραμμές, το υποκείμενο ευ ζην τον ατόμων. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, μάλιστα, η ανισότητα αυξάνει τα επίπεδα ευτυχίας. Με βάση τα παραπάνω, συνάγει κανείς το συμπέρασμα ότι οι τρέχουσες προσπάθειες μείωσης της εισοδηματικής ανισότητας που πραγματοποιούνται από οργανισμούς όπως η Παγκόσμια τράπεζα είναι δυνητικά επιζήμιες για την ευημερία των πολιτών στις φτωχές χώρες.

Εδώ δε μπορούμε παρά να θυμηθούμε το θείο Σιγμούδιο ο οποίος έλεγε πως όπου κι αν έφτασε η σκέψη μου διαπίστωσα ότι είχε φτάσει πριν από εμένα ένας ποιητής και να τραγουδήσουμε όλοι μαζί τον Γιάννη Αγγελάκα που μας λέει στο «σαράβαλο» η φτώχεια είναι πιο φρόνιμη αν νιώθει ότι φταίει.

Όπως είπαμε τέτοιου είδους έρευνες χρηματοδοτούνται αδρά από διάφορους οργανισμούς μέσα στα χρόνια. Για παράδειγμα το κέντρο θετικής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια ιδρύθηκε με δωρεά 2,2 εκατομμυρίων δολαρίων που έκανε το John Templeton foundation (ένας υπερσυντηρητικός και θρησκευτικός οργανισμός ο οποίος αυτές τις μέρες στηρίζει τον Donald Trump) στον ίδιο τον Σέλιγκμαν. Αν αναρωτιέστε τώρα τι δουλειά έχει ένα τέτοιο ευαγές και φιλανθρωπικό ίδρυμα να κόπτεται για την ευτυχία σας, σκεφτείτε το λίγο ακόμη, αλλά σας έχω και καλύτερο. Το 2008 οι Αμερικανικές στρατιωτικές δυνάμεις επένδυσαν 145 εκατομμύρια δολάρια στο κέντρο θετικής ψυχολογίας ώστε να φτιάξουν μαζί με τον Σέλιγκμαν ένα πρόγραμμα για τις ένοπλες δυνάμεις το οποίο θα δημιουργήσει (κατά δήλωση του ίδιου) έναν αήττητο στρατό. Για το λέει κάτι θα ξέρει, άλλωστε ένα φεγγάρι εργάστηκε στο Guantanamo οπότε όσο να το κάνεις μια εμπειρία την έχει.

Αφού δώσαμε ένα πλαίσιο της όλης ιστορίας με τους διάφορους περίεργους που θέλουν την ευτυχία μας σόνι και ντε φτάνουμε στα απότοκα της γραμμής αυτής. Coachers, αυτοβελτιωσάκηδες, κβαντισμένοι, ομιλητές παρακίνησης, «ενεργειακοί» και διάφοροι άλλοι με ευφάνταστα ονόματα και εύκολες (αλλά ακριβές οπωσδήποτε) λύσεις απλώνουν την πραμάτεια τους πουλώντας ξεμπλοκαρίσματα, manifestations, ενσταλάξεις, διαλογισμούς κβαντικού πεδίου, τελετές και ότι άλλο έρθει στη γκλάβα καθενός αποξενώνοντας ακόμη περισσότερο το άτομο από την πραγματικότητα και βυθίζοντας το στην ενοχή της αδυναμίας του να καταφέρει να νιώσει ευτυχία, χαρά, να πλουτίσει κλπ. «Σεμινάρια» δε «υλοποίησης επιθυμιών» πουλάνε σαν ζεστά ψωμιά και ρίχνουν νερό στο μύλο των ματαιώσεων καθώς το ον δεν καταφέρει να ξεκολλήσει από εκεί που βρίσκεται, αλλά βουλιάζει όλο και περισσότερο, όσες επικλήσεις και να κάνει στο σύμπαν, στο πνεύμα, στο φως, στον αληθινό εαυτό κλπ. Αλήθεια από ποιόν τα ζητάμε πράγματι όλα αυτά;

Ένα πρωινό πριν από κάποιο καιρό, πίνοντας τον καφέ μου και μπαίνοντας στα social media πέφτω πάνω σε ένα post του πιο διάσημου από τους Έλληνες αυτοβελτιωσάκηδες ο οποίος είχε φωτογραφήσει έναν άστεγο ρακοσυλλέκτη που τριγυρίζει μπροστά στο σπίτι του. Ανέβασε την φωτογραφία στο Facebook εστιάζοντας στο πόσο τακτικά είχε τα πράγματα που μάζευε ο άνθρωπος στο καρότσι του άρα πόση προκοπή χωράει σε έναν άνθρωπο, ο οποίος μάλιστα ζει στο δρόμο. Και μας καλούσε όλους να τους μοιάσουμε. Αυτό είδε σε έναν άστεγο, αυτό είπε. Εμείς; Στις λίγες φωνές κάτω από το post όπου διαμαρτυρήθηκαν, την έπεσαν μιλιούνια θαυμαστές του guru χαρακτηρίζοντας τους τοξικούς. Το να ζητάς δικαιοσύνη όταν βλέπεις κάτι άδικο είναι τοξικό, εν αντιθέσει με το να το χρησιμοποιείς για να πουλάς αμπελοφιλοσοφία. Ότι έχει καθείς μέσα του θα μου πεις και δίκιο θα έχεις.

Η θετική ψυχολογία με τις διάφορες παραφυάδες της έχει καταφέρει να αντιστρέψει πλήρως την πραγματικότητα. Δεν αναγνωρίζει τραύματα, ελλείματα, ενορμήσεις, αυταπάτες, φόβους και νευρώσεις. Βλέπει ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν ζητήσει με αρκετή δύναμη από το σύμπαν να γίνουν πλούσιοι. Ή να υλοποιήσει τις επιθυμίες τους. Φυσικά από που προέρχονται οι επιθυμίες τους και το τι σημαίνουν, ούτε κουβέντα.

Υπάρχει κάτι που μπορεί να σε κάνει να απορείς βέβαια (ίσως και όχι). Πως μπορεί να ζούμε στην εποχή της παρακμής του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού την ώρα που υποτίθεται έχουμε τόση πληροφορία για το πως θα είμαστε ευτυχισμένοι; Γιατί δεν είμαστε τελικά όσα χρήματα και να δίνουμε σε αυτό το σύστημα; Που είναι η χαρά, η ευτυχία, η ευδαιμονία και τα διάφορα χαριτωμένα που μας υπόσχονται; Οι βασικές αρχές της σχολής αυτής σκέψης είναι α) ότι εσύ μόνος αποκλειστικά έχεις την ευθύνη της ζωής σου και β) ότι οφείλεις να απομακρύνεσαι από ότι δεν σε κάνει να νιώθεις καλά και να στρέφεις το βλέμμα σου εκεί που νιώθεις καλά. Αυτό από μόνο του είναι ένας τεράστιος ψυχικός διχασμός. Από την μια έχω την ευθύνη της ζωής μου και από την άλλη δεν χρειάζεται να σταθώ στο γιατί το ένα με κάνει να νιώθω καλά και το άλλο όχι. Αρκεί να ακολουθώ τα συναισθήματα μου. Με ποιο τρόπο αυτό είναι ανάληψη ευθύνης; Φαίνεται ότι το μίγμα “ανάληψης ευθύνης” και αποφυγής ερμηνείας των δρώμενων της ζωής μας οδηγεί σε ένα ατέρμονο κυνήγι αισθημάτων. Αν κάτι ξέρουμε με σιγουριά είναι τα όποια αισθήματα μας είναι αποτελέσματα, όχι αιτίες. Οι απαντήσεις βρίσκονται πέρα από τον κόσμο των αισθημάτων.

Όλα αυτά μας έχουν αφήσει σε ένα πολύ δύσκολο σημείο. Κοινωνικά και οικονομικά η κρίση είναι οξεία. Μια κρίση αποτέλεσμα της απληστίας ενός συστήματος που μας πλασάρουν ως μοναδική λύση, ως φυσικό φαινόμενο θα έλεγε κάποιος. Ενώ λοιπόν οι συλλογικές διαδικασίες και δράσεις είναι εκ των ουκ άνευ όλο και λιγότερος κόσμος συμμετέχει σε αυτές, δίνοντας τον λιγοστό οβολό του σε διάφορους που πουλάνε σωτηρία. Τώρα αν η σωτηρία δεν έρθει, φταις εσύ που δεν έκανες αρκετά. Κοίτα ο δάσκαλος που τα έχει καταφέρει όμως; Βρήκε αρκετούς σαν εσένα και πλούτισε, μπορείς κι εσύ. Όπως είναι λογικό η όλη αυτή αντίληψη παίζει αποφασιστικό ρόλο και στην κρίση ψυχικής υγείας που περνάνε οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες.

Για να κλείσω πάντως και με μια νότα αισιοδοξίας. Το ότι ο κόσμος στράφηκε μαζικά να βρει απαντήσεις έστω και εκεί σημαίνει κατ’ αρχάς ότι τις ψάχνει. Στο πιο λάθος μέρος, ναι. Αλλά τις ψάχνει. Ίσως μια μέρα να ξεχωρίσει την αλήθεια. Ίσως μια μέρα μάθει ότι η περιβόητη πνευματικότητα δεν έρχεται με διαλογισμούς αλλά απλώνοντας το χέρι στο διπλανό σου να πάτε παρέα παρακάτω. Ότι η χαρά δεν έρχεται με σεμινάρια αλλά είναι στοιχείο ψυχής και την βρίσκεις μόνο αν έχεις ενηλικιωθεί αντί να ψάχνεις συμβολικούς πατεράδες σε διάφορους «δασκάλους» τριγύρω να σου πουν τι να κάνεις. Μια χαρά μπάχαλο τα κάνουμε κι από μόνοι μας και τζάμπα μάλιστα.

Υ.Γ: Να αναφέρω εδώ ότι πολύ σημαντικές πληροφορίες άντλησα από το βιβλίο ευτιχιοκρατία των Cabanas και Illouz εκδόσεις Πόλις. Να το διαβάσετε.

[1] https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0049089X16302216